|
Góc nghệ thuật

Tiếng Đàn Bầu: Giai điệu bất tận của dân tộc

27/12/2025 Đăng Báo

Trong kho tàng nhạc cụ truyền thống vô cùng phong phú của dân tộc Việt Nam, nếu phải chọn ra một nhạc cụ có khả năng lay động lòng người nhất, một nhạc cụ mà chỉ cần cất lên một tiếng tơ đơn độc cũng đủ để gợi nhắc cả một vùng trời quê hương, đó chắc chắn phải là Đàn Bầu. Được mệnh danh là "nhạc cụ thuần Việt nhất", đàn bầu không chỉ là một công cụ tạo ra âm thanh, mà nó còn là hiện thân của lịch sử, tâm hồn và bản sắc văn hóa của người Việt qua hàng thế kỷ.

1. Cấu tạo độc bản: Sự kỳ diệu từ sự tối giản

Đàn Bầu Có Mấy Dây Và Những Điều Cần Biết Cho Người Mới

Hiếm có một nhạc cụ nào trên thế giới lại sở hữu một cấu tạo đơn giản đến mức cực đoan nhưng lại có khả năng biểu đạt cảm xúc phức tạp như đàn bầu. Đây chính là điểm "độc bản" đầu tiên khiến các nhà nghiên cứu âm nhạc quốc tế phải kinh ngạc.

Thân đàn – Sự kết tinh từ sản vật quê hương

Theo dòng chảy của thời gian, thân đàn bầu đã có những sự chuyển mình đáng kể. Thuở sơ khai, thân đàn được làm từ những ống tre, ống vầu hoặc ống mai già – những vật liệu gần gũi nhất với đời sống nông nghiệp. Sau này, để tăng tính thẩm mỹ và độ bền, các nghệ nhân đã chuyển sang chế tác thân đàn bằng gỗ (thường là gỗ ngô đồng để làm mặt đàn và gỗ trắc hoặc gỗ mun để làm thành đàn).

Hình dáng của đàn giống như một chiếc hộp dài, thon dần về phía đuôi. Mặt đàn hơi cong để tạo độ cộng hưởng. Sự giản dị trong chất liệu không làm mất đi vẻ sang trọng, mà trái lại, nó tôn vinh vẻ đẹp mộc mạc của tâm hồn Việt.

Dây đàn và Vòi đàn – Cánh cung của cảm xúc

Đàn bầu chỉ có duy nhất một dây. Trong quá khứ, dây đàn được tết bằng dây móc, dây gai hoặc dây tơ tằm se kỹ. Ngày nay, dây tơ đã được thay thế bằng dây hợp kim để đảm bảo độ bền và âm thanh sắc nét hơn.

Một bộ phận vô cùng quan trọng không thể không nhắc đến là vòi đàn (cần đàn). Vòi đàn trước đây làm bằng tre, sau này được thay thế bằng sừng trâu. Vòi đàn có tính đàn hồi cao, cho phép nghệ sĩ thực hiện các kỹ thuật nhấn, thả, rung – những yếu tố cốt lõi tạo nên "linh hồn" của tiếng đàn bầu.

Quả bầu – Bộ phận định danh

Tên gọi "Đàn Bầu" xuất phát từ việc ở đầu vòi đàn có gắn một vỏ quả bầu nậm khô. Quả bầu này không chỉ có tác dụng trang trí mà còn đóng vai trò như một bộ phận cộng hưởng âm thanh sơ khởi. Dù ngày nay quả bầu có thể được làm bằng gỗ hoặc nhựa mỹ nghệ, nhưng hình ảnh quả bầu nậm vẫn luôn là biểu tượng không thể tách rời của cây đàn này.

2. Nghệ thuật diễn tấu: Đỉnh cao của kỹ thuật âm bồi

Gieo tiếng đàn bầu vào âm nhạc hiện đại

Sự khác biệt lớn nhất giữa đàn bầu và các loại đàn dây khác trên thế giới chính là nguyên lý phát âm. Đàn bầu là cây đàn duy nhất trên thế giới chỉ chơi bằng âm bồi.

Kỹ thuật âm bồi (Harmonics)

Trong khi các nhạc cụ khác tạo ra cao độ bằng cách bấm ngón tay lên dây đàn để thay đổi chiều dài rung động của dây (có phím hoặc không phím), thì nghệ sĩ đàn bầu lại sử dụng cạnh bàn tay phải để chạm nhẹ vào các điểm nút trên dây đàn khi gảy. Các điểm nút này chia dây đàn theo các tỷ lệ toán học chính xác (1/2, 1/3, 1/4, 1/5...).

Tiếng đàn bầu không phát ra âm thực mà là âm bồi – một loại âm thanh có độ trong trẻo, mượt mà và mang một chút sắc thái liêu trai, huyền ảo. Điều này đòi hỏi người chơi phải có sự cảm âm cực kỳ nhạy bén và bàn tay tinh tế đến từng milimet.

Sức mạnh của vòi đàn

Nếu tay phải tạo ra âm thanh bồi, thì tay trái cầm vòi đàn chính là người "thổi hồn" vào âm thanh đó. Bằng cách đẩy vòi đàn ra xa hoặc kéo lại gần, người nghệ sĩ có thể làm thay đổi sức căng của dây đàn, từ đó thay đổi cao độ một cách linh hoạt.

Chính nhờ cơ chế này mà đàn bầu – dù không có phím – vẫn có thể diễn tấu được mọi cao độ trong hệ thống âm thanh, kể cả các âm cực nhỏ (microtones). Kỹ thuật nhấn, thả, rung, và đặc biệt là kỹ thuật luyến láy của đàn bầu mô phỏng hoàn hảo giọng nói và cách hát của người Việt: có âm nhấn, có dấu huyền, dấu sắc, có sự ngọt ngào của ca dao và sự nồng nàn của dân ca.

3. Hành trình lịch sử: Từ bến bãi đến cung đình

Đàn bầu cần được công nhận là di sản văn hóa

Cho đến nay, các nhà sử học và âm nhạc học vẫn chưa thể xác định chính xác ngày ra đời của đàn bầu. Tuy nhiên, có một sự thống nhất rằng đây là nhạc cụ bản địa của người Việt, đã tồn tại và phát triển cùng với tiến trình lịch sử dân tộc.

Những giả thuyết về nguồn gốc

PGS.TS.NSƯT Nguyễn Bình Định, Viện trưởng Viện Âm nhạc Việt Nam, đã chỉ ra rằng có nhiều giả thuyết khác nhau:

- Có ý kiến cho rằng đàn bầu xuất hiện từ thế kỷ IX – X.

- Một số tài liệu lại ghi chép cụ thể hơn về sự xuất hiện của nó vào khoảng năm 1770.

- Tuy nhiên, hầu hết các chuyên gia đều khẳng định đàn bầu chắc chắn phải có mặt trước thế kỷ XIX.

Sự chuyển hóa về hình thức và địa vị

Ban đầu, đàn bầu là người bạn thân thiết của các nghệ nhân hát xẩm – những người nghệ sĩ dân gian mù chữ mang tiếng đàn đi khắp các bến bãi, chợ búa để mưu sinh. Ở giai đoạn này, đàn bầu rất sơ sài với thân làm bằng tre, quả bầu nậm thật.

Để tiếng đàn có thể vang xa hơn trong không gian ồn ào của chợ búa, các nghệ nhân xưa đã có những sáng kiến kỹ thuật độc đáo: họ đặt dưới đuôi đàn một thùng sắt tây hoặc chậu đồng để tăng âm lượng. Đây chính là tiền thân của các thiết bị khuếch đại âm thanh sau này.

Từ một nhạc cụ của người hát xẩm, đàn bầu dần khẳng định được giá trị nghệ thuật vượt trội và bắt đầu thâm nhập vào dàn nhạc cung đình Huế, tham gia vào các dàn nhạc sân khấu như Chèo, Cải lương và đặc biệt là ban nhạc Ngũ tuyệt của đất cố đô. Sự chuyển mình này chứng minh rằng đàn bầu có sức sống mãnh liệt, vừa bình dân đại chúng, vừa đủ tinh tế để chinh phục những tầng lớp thượng lưu.

4. Chức năng nghệ thuật đa dạng và tầm ảnh hưởng quốc tế

Đàn bầu là độc nhất vô nhị trên thế giới

Đàn bầu là một trong những nhạc cụ "đa năng" nhất trong hệ thống nhạc cụ dân tộc Việt Nam. Nó không bị giới hạn trong bất kỳ một không gian hay thể loại âm nhạc nào.

Trong âm nhạc truyền thống

Đàn bầu có thể đóng nhiều vai trò:

- Độc tấu: Tự thân đàn bầu đã là một chỉnh thể nghệ thuật hoàn hảo. Những bản độc tấu như "Vì miền Nam", "Tiếng đàn bầu" luôn mang lại những cảm xúc sâu lắng.

- Hòa tấu: Đàn bầu là thành viên quan trọng trong dàn nhạc Chèo, Cải lương, Đờn ca tài tử. Nó đóng vai trò kết nối các nhạc cụ khác và tạo nên những điểm nhấn luyến láy đặc sắc.

- Đệm cho hát và ngâm thơ: Tiếng đàn bầu có sự tương đồng kỳ lạ với giọng hát con người. Khi đệm cho ngâm thơ, tiếng đàn như hòa quyện vào lời thơ, tạo nên một không gian nghệ thuật đầy lãng mạn và suy tư.

Sự giao thoa với âm nhạc hiện đại và phương Tây

Trong xu thế hội nhập, đàn bầu đã chứng minh khả năng thích nghi tuyệt vời. Người ta đã thấy đàn bầu xuất hiện trên các sân khấu lớn, độc tấu cùng dàn nhạc giao hưởng phương Tây. Những bản nhạc cổ điển của Mozart, Beethoven hay những bản nhạc pop đương đại khi được thể hiện qua tiếng đàn bầu đều mang một sắc thái hoàn toàn mới – vừa lạ lẫm, vừa quyến rũ.

Chính vì sự độc đáo này, từ đầu thế kỷ XX, nhiều nhà nghiên cứu đến từ Pháp, Nhật, Đức, Australia... đã dành nhiều thời gian để tìm hiểu về cấu tạo và nguyên lý âm học của đàn bầu. Họ kinh ngạc trước việc một cây đàn chỉ có một dây lại có thể tạo ra cả một thế giới âm thanh phong phú đến thế.

5. Đàn bầu – Biểu tượng văn hóa và sợi dây gắn kết dân tộc

Đàn bầu lắp sẵn máy chơi luôn

Nếu phải chọn một hình ảnh đại diện cho âm nhạc Việt Nam trên trường quốc tế, đàn bầu chính là ứng cử viên số một. Nó không chỉ là nhạc cụ, mà là biểu tượng của tinh thần và nghị lực Việt Nam.

Tiếng đàn trong khói lửa chiến tranh

Trong những năm tháng kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ gian khổ, tiếng đàn bầu đã theo chân các đoàn văn công ra tận tiền tuyến. Giữa làn mưa bom bão đạn, tiếng đàn bầu cất lên như tiếng lòng của quê hương, nhắc nhở các chiến sĩ về hình ảnh người mẹ, người vợ, về lũy tre xanh và dòng sông quê nghèo. Có những đơn vị bộ đội trước khi bước vào trận đánh ác liệt đã yêu cầu được nghe đàn bầu, vì tiếng đàn ấy tiếp thêm cho họ sức mạnh và tình yêu đất nước.

Nỗi nhớ quê hương của người xa xứ

Đối với những người con Việt Nam đang sinh sống tại nước ngoài, tiếng đàn bầu chính là "tấm vé" đưa họ trở về với cội nguồn. NSND Nguyễn Tiến đã từng chia sẻ rằng mỗi khi nghe tiếng đàn bầu, lòng người lại rộn lên tình cảm sâu nặng. Tiếng đàn gợi lên hình ảnh bờ tre, gốc lúa, cây đa bến nước... Nó là sợi dây liên kết vô hình nhưng vô cùng bền chặt giữa những người con xa xứ với mảnh đất mẹ.

Nhiều người nước ngoài đã không ngần ngại gọi Việt Nam là "Đất nước đàn bầu" hay "Quê hương đàn bầu". Điều này cho thấy tầm ảnh hưởng của cây đàn đã vượt xa khỏi phạm vi âm nhạc, trở thành một định danh văn hóa cho cả một quốc gia.

6. Cuộc chiến bảo tồn và khẳng định chủ quyền văn hóa

Dù được thừa nhận rộng rãi là nhạc cụ thuần Việt, nhưng trong những năm gần đây, đàn bầu đang đứng trước những thách thức về việc bảo vệ quyền sở hữu văn hóa.

Nguy cơ bị "đánh tráo" nguồn gốc

NSND Thanh Tâm và nhiều chuyên gia đã bày tỏ sự lo ngại khi tại tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc), đàn bầu đã được đưa vào chương trình giảng dạy chính quy từ tiểu học đến đại học. Đáng chú ý hơn, một số học giả quốc tế và Trung Quốc đang cố gắng tìm kiếm các bằng chứng để khẳng định đàn bầu có nguồn gốc từ Trung Quốc.

Đây không chỉ là một vấn đề học thuật mà còn là vấn đề về chủ quyền văn hóa. Nếu chúng ta không có những hành động kịp thời, một sản phẩm trí tuệ và tinh thần thuần túy của người Việt có thể bị hiểu lầm là của quốc gia khác trong mắt bạn bè quốc tế.

Lời giải cho bài toán bảo tồn

Để bảo vệ và phát huy giá trị của đàn bầu, các chuyên gia cho rằng cần thực hiện đồng bộ các giải pháp:

- Lập hồ sơ UNESCO: Nhà nước cần khẩn trương hoàn thiện hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận đàn bầu là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là bước đi quan trọng nhất để khẳng định bản quyền văn hóa của Việt Nam.

- Đưa vào giáo dục: Cần đẩy mạnh việc dạy và học đàn bầu trong các trường nghệ thuật và thậm chí là các hoạt động ngoại khóa ở trường phổ thông để thế hệ trẻ thêm yêu và hiểu về nhạc cụ này.

- Quảng bá quốc tế: Tiếp tục đưa đàn bầu tham gia vào các sự kiện văn hóa, ngoại giao lớn trên thế giới để củng cố hình ảnh "Việt Nam – quê hương đàn bầu".

- Hỗ trợ nghệ nhân: Có chính sách đãi ngộ xứng đáng cho các nghệ nhân chế tác và biểu diễn đàn bầu, giúp họ yên tâm truyền nghề cho các thế hệ sau.

7. Tiếng đàn của tương lai

"Làm thân con gái chớ nghe đàn bầu" – câu ca dao xưa nói về sức quyến rũ mê hồn, có phần ủy mị của tiếng đàn. Nhưng ngày nay, đàn bầu đã không còn là tiếng lòng yếu đuối. Đó là tiếng nói của một dân tộc tự cường, có bề dày lịch sử và một tâm hồn nghệ thuật phong phú.

Tiếng đàn bầu, với sự trong trẻo và luyến láy đặc trưng, vẫn sẽ tiếp tục vang vọng từ những làng quê hẻo lánh đến những nhà hát sang trọng tại châu Âu, châu Mỹ. Nó là minh chứng cho thấy: giá trị thật sự không nằm ở sự cầu kỳ, phức tạp mà nằm ở sự tinh tế và chiều sâu cảm xúc.

Bảo tồn đàn bầu không chỉ là bảo tồn một nhạc cụ, mà là bảo tồn một phần linh hồn của Việt Nam. Như PGS.TS.NSƯT Nguyễn Bình Định đã nhận định, đàn bầu chính là biểu tượng, là đại diện ưu tú nhất để giới thiệu về đất nước và con người Việt Nam với thế giới. Nhiệm vụ của chúng ta là phải giữ cho "tiếng tơ" ấy mãi mãi trong xanh và vang xa.